Het Pieter Gerritsz-orgel in de St.Bavokerk in Haarlem

Pieter Jansz. Saenredam (1597-1665) schildert in1636 opnieuw het interieur van de Sint Bavo- kerk in Haarlem. 1  Saenredam woont ook in Haarlem en maakte al eerder schilderijen van deze kerk en wel in 1630 en 1635. Het schilderij uit 1636 is bijzonder, omdat het vooral een schilderij is van de twee orgels in de kerk  binnen de architectuur van pilaren en spitsbogen. Het gedetaileerd afgebeelde grote orgel dateerde uit 1465 en was gebouwd door de Utrechtse orgelbouwer Pieter Gerritz Stam. In 1471 voegde deze orgelbouwer daar nog vijf apart staande  bordun-pijpen aan toe.  2 Omdat Saenredam altijd zeer nauwkeurig werkte met gebruikmaking van opmetingen en constructietekeningen, kan deze afbeelding van het Stam-orgel als betrouwbaar beschouwd worden. Het orgel is ook voor meer dan de helft afgebeeld, waardoor het mogelijk zou moeten zijn een weergave van het hele orgel te maken. Het probleem daarbij was, dat Saenredam het orgel versmald heeft, zoals uit de bewaard gebleven voorstudies blijkt. Er is bij deze reconstructie geen moeite gedaan om het rugpositief uit 1545 erbij te betrekken, vooral ook omdat het in verhouding het meest onduidelijk is afgebeeld. Afgaande op het schilderij was de hoofdkas niet beschilderd; olieverf was toen nog niet beschikbaar; er was wel vergulding aangebracht op het snijwerk. De bordun-pijpen hadden geen kas, maar stonden op een voetstuk met een overkapping aan de bovenkant. De donkere achtergrond was op de muur geschilderd. Saenredam laat zien, dat er zespuntige gouden sterren op de labia geschilderd waren. De azuurblauwe , goudgerande luiken van het rugpositief zijn karakteristiek voor de olieverfdecoratie van de 16e eeuw. Op een later schilderij uit 1648 van het Bavo-interieur  3  is het Stam-orgel zichtbaar van de zijkant. Goed zichtbaar is daar een tekstband in kapitalen, die loopt over de onderrand van balustrade en rugpositef. Waarschijnlijk afkomstig uit Efese, 5:18 : SPREEKT TOT ELKANDER IN PSALMEN, LOF [ZAN] GEN [EN GEESTELIJKE LIEDEKENS]. Aangezien de tekst zowel over de balustrade als over het rugpositef loopt, moet deze in of na 1545 zijn aangebracht en behoort dus niet tot het originele Stam-orgel. Op een voorstudie van dit schilderij  zijn meer details te zien dan op het schilderij zelf: de tekst staat op een azuurblauwe ondergrond met boven en onder twee gouden biezen. 4 Op het schilderij uit 1635  5  staat het hoofdorgel afgebeeld met gesloten luiken. Daar zijn  de luiken van het hoofdwerk ook aan de buitenkant beschilderd met figuren, maar die van het rugpositief niet. De geproduceerde afbeelding is dus nauwkeurig het schilderij van Saenredam, zij het met een gecopieerde linkerkant van het orgel, een zo goed mogelijk gecorrigeerd perspectief en met rechtgetrokken lijnen. Gepland staan een aparte versie met het Stam-orgel zonder rugpositief en een versie met een gereconstrueerd rugpositief. 1  Rijksmuseum Amsterdam. Zie: www.rijksmuseum.nl/ 2  M.A.Vente, Die Brabanter Orgel, Paris, Amsterdam, 1963, p.263 3  Wikipedia, Saenredam, Bavo-study.jpg 4  voorstudie 1648 op: www.pubhist.com/w38920. Het schilderij bevindt zich in de National Gallery in      Edinburgh. 5  The J.Paul Getty Museum: The Choir and North Ambulatory of the church of Saint Bavo, Haarlem.      www.getty.edu/art/collection/objects/